Deniz yolu taşımacılığı, kıtalararası mesafelerde, büyük hacimlerde en ucuz yük taşımacılığı için tek seçenek olması nedeniyle dünya ticaretinin vazgeçilmezi olup, payı tüm taşımacılık modları arasında % 90’ı bulmaktadır.
Deniz yolu taşımacılığı hizmetin sürekliliğine göre tramp ve liner taşımacılık olarak iki gruba ayrılmaktadır. Düzenli hat taşımacılığı da denilen liner taşımacılıkta gemiler önceden planlanmış bir program dahilinde belirli tarihlerde belirlenen limanlara uğrak yaparak aynı hat üzerinde genellikle konteyner taşımaktadırlar. Bazı hatlar açık yük olarakta servis vermektedir, ayrıca aynı limanlar arasında çalışan Ro-Ro gemileri de liner taşımacılık sınıfına girmektedir. Tramp taşımacılıkta ise büyük tonajlarda kuru yük, dökme yük, petrol ve ürünleri, doğal gaz ve diğerleri olarak sınıflandırabileceğimiz yükler taşınmaktadır. Liner taşımacılığında ‘’hizmet’’ esas iken, tramp taşımalarında ‘’yük’’ esas alınmaktadır. Tramp taşımalarında seferleri önceden planlanmış, belirli bir programa bağlı değildir ve gemiler serbest piyasada nerede kârlı yük bulurlarsa oraya giderek, dünyanın her bir köşesine yük taşımaktadırlar.
Gemi Kiralama (Chartering ) Tramp taşımacılıkta karşımıza çıkmakta olup gemi kiralama sözleşmeleri (Charter Party ) ile gerçekleştirilmektedir. Kira sözleşmesinin tarafları olan armatör ve kiracı şirketlerinde, tarafların menfaatlerini koruyacak şekilde kira sözleşmeleri maddeleri üzerinde müzakere yapan ve gemilerin kiralanmasını sağlayan, gemi kiralama brokerlarıdır.
Armatör kelimesi Fransızcadan dilimize geçmiş bir kelime olup, asıl kullanılması gereken ‘’donatan’’ dır, ancak sektörde armatör kelimesi yer etmiştir. Türk Ticaret Kanunu md 1061’de ‘’Donatan gemisini menfaat sağlamak amacıyla suda kullanan gemi malikine denir’’ şeklinde tanımlanmıştır. Donatan (Shipowner)sahip olduğu gemileri tamamen kendisi işletebileceği gibi, bir anlaşma ile ticari ve/veya teknik işletmeciliği konusundan başka bir şirketi yetkili kılabilir ki bu şirketler Gemi İşletmecisi (Ship Manager) olarak isimlendirilir.
Gemi işletmeciliği ticari ve teknik işletmecilik olarak ikiye ayrılır. Ticari işletme, her işletmenin var oluş amacı olan para kazanma, kar elde etme amacına paralel olarak, gemilerin navlun/kira kazanmasına yönelik tüm çalışmaları kapsarken, teknik işletme gemilerin uluslararası kurallara uygun olarak yüke, denize ve sefere elverişli olmalarını sağlama amacıyla bakım, onarım, yakıt, malzeme, kumanya, klas kuruluşlar ile ilgili işlemler, sertifikalar, gemi personeli vs. teminini ve organizasyonlarını kapsar. Ticari işletme, gemi kiralama brokerları (Shipbrokers) , teknik işletme ise güverte ve makine enspektörleri tarafından gerçekleştirilir.
Sefer esasıyla gemi kiralamada gemi sahibinin taşıma hizmetini gerçekleştirmesi karşılığı aldığı ücrete ‘navlun’ denirken, zaman esasıyla ve bareboat gemi kiralamada ‘kira’ denilmektedir. Sefer esasıyla gemi kiralamada ticari ve teknik idare donatanda kalırken, zaman esasıyla gemi kiralamada teknik idare donatanda, ticari idare kiracıda kalır. Bareboat gemi kiralama da ise donatan gemisinin hem ticari ve teknik yönetimini kiracıya devreder ki kiracı şirket artık üçüncü şahıslara karşı donatan durumundadır. Hukuken bareboat kiralamadaki kiracı şirkete gemi işletme müteahhidi (disponent owner) denmektedir. Sektörde gemiyi time charter olarak kiralayan şirketlerde disponent owner olarak adlandırılmaktadır.
Gemi kiralama brokerları donatan, gemi işletme müteahhidi , ticari gemi işletmecisi şirketlerinde çalışabildiği gibi, kira sözleşmesinde kiracı pozisyonundaki olabilen ithalatçı, ihracatçı ve trader şirketlerinde de çalışabilmektedir; alınan satılan mala uygun şekilde gemi kiralayan ,navlun/kira pazarlığı yapan, kira sözleşmesinin maddelerini kiracının lehine olacak şekilde müzakere eden, demuraj oluşmaması için geminin yükleme ve boşaltma operasyonlarını yakinen takip edip, çıkan sorunları çözen, sefer bitiminde demuraj-dispeç hesaplarını yapan kişilere de gemi kiralama brokerı nadiren de yük brokerı denilmektedir.
Ayrıca, gemi tarafı ile yük tarafını serbest piyasa ve rekabet şartlarında bir araya getirerek, gemiye yük, yüke gemi bulan, kira sözleşmelerinin akdi hususunda aracılık yapan, gerek bağlantı gerekse sefer sırasında taraflar arasında çıkan problemlerin çözülmesinde aracılık ederek, katkı sağlayan ve seferi sonuna kadar takip eden ve navlun/kira geliri üzerinden komisyon alan aracı broker şirketleri vardır. Aracı broker şirketleri yetkilerine ve verdikleri hizmete göre üç grupta incelenebilir; tek yetkili (Exclusive) brokerlik; yük ve/veya gemi sahibinin tek bir broker firmasını yetkili kılarak yalnızca onunla çalışmasıdır. Yarı yetkili (Semi-exclusive) brokerlik; yük ve/veya gemi sahibinin birkaç broker firmasını yetkili kılarak yalnızca onlarla çalışmasıdır. Rekabete dayalı (Competitive) brokerlik; genel anlamda yetkili kılınma durumu yoktur. Competitive brokerlar, gemi pozisyonları ve yük/kira tekliflerini takip ederek uygun olanları bir araya getirmek suretiyle bağlantı yapmaya çalışırlar. Brokerlar portfoyünde bulunan taşıyan ve taşıtan firmaları tonaj, bölge, gemi özellikleri, yük özellikleri vs. gibi değişik gruplara ayırır ve gelen yük veya gemi talebine uygun olan gruplara çoklu elektronik posta yoluyla ulaştırır. Ayrıca yakın ilişkide olduğu veya taşımanın tamamıyla uygun olduğunu düşündüğü şirketlerle telefon görüşmeleri yaparak talebi iletir.
Pek çok kişinin bildiğinin aksine gemi kiralama brokeri, yalnızca yukarıdaki paragrafta anlatıldığı gibi gemi ve yükü buluşturan, navlun/kira ve kira sözleşmesinin maddeleri üzerinde anlaşmaya varmalarını sağlayan, geminin seferi boyunca da gemiyi takip eden, çıkan sorunlarda tarafların uzlaşmasına yardımcı olan ‘aracı şirket’ değildir. Aynı zamanda gemi tarafından; donatan, gemi işletme müteahhidi, ticari gemi işletmecisi şirketlerinde ve yük tarafından ithalatçı, ihracatçı, trader şirketlerinde gemi- yük bağlantısını gerçekleştiren kişilerdir.
Bir bağlantıda gemi ve yük sahibini bir araya getiren bir veya birden fazla broker da olabilir. Aradaki brokerlar competitive brokerlar dahi olsa, armatör tarafındaki brokera (o bağlantı için) armatör brokerı (Owner’s broker) denir. Armatör brokerı armatörün haklarını gözetir ve onun adına hareket eder. Kiracı tarafındaki brokera ise (o bağlantı için) kiracı brokerı (Charterer’s broker) denir,kiracı brokerı, kiracının haklarını gözetir ve onun adına hareket eder.
Broker kira sözleşmesinin şartları üzerine tarafların anlaşmasını sağladığı zaman, ücrete hak kazanmış olur. İki tarafın şartlarda anlaşmalarına rağmen, anlaşma hükümlerini taraf ve tarafların ihlal etmesi hâlinde kira sözleşmesine bağlı olarak, broker belli bir oranda da olsa ücret almaya hak kazanabilir. Brokerlık komisyonu taşıyan tarafından ödenir.
Brokerlar, tariflerden anlaşılacağı gibi bilgi, beceri ve ticari itibarıyla iş görmektedir. Bu sebeple anlaşmanın konusu olan şeye sahip olmasına, onu bizzat taşımasına depolamasına gerek olmadan pazarlama ihtiyacını temin eden, istihbarat ve piyasaya hâkimiyeti ile tarafların anlaşmasının temin eden kişilerdir.
Her zaman deniz ticareti ile uğrasan şirketlerin, işlerini en seri ve en iyi şekilde yürütebilmeleri için her birinin broker istihdam edecek denizcilik departmanı kurması ekonomik ve pratik olmayabilir. Bu durumlarda, brokerlik hizmeti veren kuruluşlar deniz ticareti yapan bu şirketlere brokerlik departmanı kurması için gerekli olandan çok daha düşük bir ücretle, kaliteli hizmet sağlamaktadırlar ya da brokerlik departmanları olsa dahi, daha geniş portföyü olan, konusuna hakim, uzlaştırıcı aracı broker şirketleri ile çalışmayı tercih edebilirler.
Brokerlar, kiracı şirketlere mal alım satım aşamasında, alım satımın gerçekleştirilebilmesi için navlun araştırması ve/veya hesabı yaparak indikasyon verme hizmetinde de bulunurlar. Örneğin CIF; Cost Insurance Freight esaslı bir satışta ‘’Freight’’ in ne olması gerektiği konusunda brokera danışılabilir.
Brokerların yüke uygun gemi – gemiye uygun yük bulunması için dünya deniz ticaretiyle yakın ilişki içinde bulunması, satış ve kiralama dâhil geniş bir istihbarata sahip olması, çeşitli ülkelere ait uygulamalara hâkim olması gerekmektedir. Bu nedenle bilgilerini güncelleyen, geniş bilgi hazinesine sahip olan danışmanlardır, taraflar arasında aracılık yaptıklarından itibarlı, sözüne güvenilir, ciddi kuruluşlar olmak durumundadırlar.
Uluslararası bir iş olması nedeniyle brokerlar yalnızca İngilizce diline vakıf olmakla kalmayıp, mesleki İngilizce ve hatta mesleki İngilizce kelimelerinin de kısaltmalarından oluşan jargonu iyi bilmelidirler. Taraflar Türk şirketleri dahi olsa, yazışma dili olarak İngilizce kullanılmaktadır.
Dünya deniz ticaretinde 100-150 yıl öncesinden beri var olan brokerlik mesleği, zaman içinde son derece gelişim göstermiş, uzmanlık ve birçok özellik gerektiren bir meslek dalı olarak dünyanın her yerinde itibar kazanmıştır. Brokerler bu dönemde bilgi ve beceri yanında çok geniş bir istihbarata sahip olmuşlar ve bugünkü haberleşme teknolojisinden de en iyi şekilde yararlanarak ekonomik yönden, aracılık ettikleri şirketlere fayda sağlamışlar ve sağlamaya devam etmektedirler.
Donatan, gemi işletme müteahhidi, ticari gemi işletmecisi var oluş amacı olan sahip oldukları/işlettikleri gemilere navlun kazanma işini üstlenmek, şirketin giderleri olan gemi adamlarının maaşının ödenmesinden, yakıt, malzeme, kumanya, bakım onarım, sigorta, işletme ve ticari masrafları, kredi borçları vs. tüm masrafları karşılayıp üzerine bir de kar elde etmek gemi tarafındaki brokerların asli görevidir. Geminin tek bir gün bile yük beklemesi nedeniyle armatörün binlerce dolar kaybedecek olması , aynı anda en az üç dört gemiyi bekletmeksizin iyi navlunlarla güvenilir kiracılarla çalıştırmak hele ki acımasız rekabet ve ekonomik kriz ortamları son derece stresli bir meslektir. Bilgi ve tecrübenin dışında stratejik ,hızlı ve doğru karar verme yeteneği,strese dayanıklılık, aynı anda birden fazla işi birlikte yapabilme vs gibi bir çok kişilik özelliğinin bir arada olması gerekmektedir. İngiltere başta olmak üzere deniz ticaretine her yönüyle önem veren birçok ülkede senelerdir eğitimi verilen ve hatta meslek olarakta özellikle tercih edilen brokerlik maalesef ülkemizde yeni yeni fark edilir oldu. Senelerdir iş garantisi olduğu düşünülerek gerek üniversitelerde gerekse devlet kurumlarında tüm gençler gemilerde çalışmaya yönlendirilmekte ve gemi işletmeciliği yalnızca gemi personeli ve teknik boyutuyla anılmakta olup, ‘’ gemileri ticari anlamda kimler, nasıl çalıştırıyor? ‘’ konusu hep göz ardı edilmektedir.
Gemi kiralama mesleğini ancak iş hayatında usta çırak ilişkisiyle ve uluslararası kira sözleşmelerini inceleyerek, Bimco’ nun yayınlarını, yorumlarını takip ederek, araştırarak ve en önemlisi yaşayarak öğrenen biz brokerların bir kısmı şanslıydık ki ülkemizin en büyük, güçlü armatör şirketlerinden olan ve sektörün okulu olarak bilinen DB. Deniz Nakliyat T.a.ş. tramp departmanında mesleği öğrendik. Günümüzde deniz işletmeleri yönetimi bölümlerinde genel olarak tüm deniz işletmelerinin yönetimi konularında öğrencilere eğitim verilmektedir. Gemi brokerlığı eğitimi ise son derece spesifik bir eğitim olup, bu alanda eğitim Türkiye’de ilk kez 2017 yılında Piri Reis Üniversitesi Denizcilik Meslek Yüksek Okulu’nda verilmeye başlanmıştır ve Piri Reis Üniversitesi halen Türkiye’de bu eğitimi veren tek üniversitedir. Eğitim alarak iş hayatında atılan gençler, sektöre ve işe çok daha çabuk uyum göstererek hızlı bir şekilde ilerleme kat edeceklerdir. Bu durum şirketler, çalışanlar ve ülke ekonomisi açısından katma değer yaratacaktır.
Tülin Şendur
Gemi Kiralama Brokerı/ Galatasaray Üniversitesi ve Piri Reis Üniversitesi Öğretim Görevlisi
Makale Organizasyonunu Yapan:
Furkan Sarı
