ADIGÜZEL Meslek Yüksekokulumuz Lojistik Program Başkanı Öğr. Gör. Özhan GÖRÇÜN ve Kadir Has Üni. Uygulamalı Bilimler Fakültesi Lojistik Programı Öğretim Üyesi Dr. Ömer Faruk GÖRÇÜN’ ün yazdığı “Lojistik Maliyetler Çerçevesinde Karadeniz Limanlarının Multimodal Taşımacılığa Uygunluklarının Analizi – Utility Analysis of Ports of the Black Sea to Multi-Modal Transport in the Frame of Logistics Costs” makalesinin Devamı,
Taşımacılık ve Taşımacılık Türleri
Taşımacılık; en dar anlamda herhangi bir materyalin en az iki farklı nokta arasında hareket ettirilmesi olarak tanımlanabilir (Ay ve Erel, 2007: 384). Dolayısıyla taşımacılık lojistik süreçlerin hareket boyutunu simgelemektedir. Bu çerçevede değerlendirildiği zaman, taşımacılık faaliyetinden bahsedilebilmesi için mutlaka bir hareketin de tanımlanması gerekmektedir. Bu hareketin nedeni lojistik süreçlerdeki aktörlerin ve fonksiyonların birbirinden farklı noktalarda konumlanmış olmasıdır. Dolayısıyla taşımacılık faaliyeti tedarik zincirleri ve lojistik faaliyetler açısından lokasyon problemini çözmek amacıyla kullanılan bir enstrümandır. Daha geniş bir perspektifte taşımacılık tanımlanmak istediğinde bakış açısının lojistik süreçlere odaklanması gerekmektedir. Lojistik faaliyetler perspektif olarak, sistematik ve organize faaliyetler bütünü olduğundan kendisinin bir parçası olarak taşıma faaliyetlerinden de bu kriterlere uyum beklemektedir. Dolayısıyla geniş bir perspektifte taşımacılığın tanımlanabilmesi için taşıma faaliyetinin sistematik, organize ve koordine bir niteliğe sahip olması gerekmektedir (Görçün:2009: 4). Bu kapsamda taşımacılık Quayle ve Jones tarafından “müşteri ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla üretilen malların ihtiyaç duyulan bölge ve merkezlere ulaştırılmasıdır” (Quayle ve Jones, 1993) şeklinde tanımlanmıştır.
Taşımacılık en geniş perspektifte organize ve sistematik bir yaklaşım çerçevesinde taşıma “hareket” öncesi süreçler, taşıma operasyonu ve taşıma sonrası süreçler olarak üç kısımdan oluşan, harekete ek olarak, operasyona hazırlanma ve taşımanın gerçekleşmesinin ardından operasyonu sonlandırma gibi alt süreçleri de kapsayan lojistik bir faaliyet olarak tanımlanabilmektedir (Görçün, 2016: 142-186).
Taşımacılık faaliyetleri kendi içerisinde çok sayıda sınıfa ve gruba ayrılabilen uygulamalardır. Taşımanın ülke içinde ya da dışında yapılmasına göre uluslararası ve yurtiçi taşımacılık olarak iki sınıfa ayrılabileceği gibi, seçilen taşıma türüne göre de karayolu, demiryolu, denizyolu, havayolu vb. şeklinde farklı gruplara ayrılabilmektedir. Konunun kapsamı açısından da farklı bir sınıflandırma taşıma da kullanılan taşıma türlerinin sayılarına göre uygulanan sınıflandırmadır. Yukarıda bahsedilen taşıma türlerinin başlangıç noktasından bitiş noktasına kadar sadece bir tanesi kullanılıyorsa, bu taşıma türü tek modlu “unimodal” taşımacılık olarak adlandırılırken, iki ya da daha fazla taşıma türünün tek bir operasyonda kullanılması multimodal taşımacılık olarak adlandırılabilmektedir. Multimodal taşımacılık intermodal ve kombine taşımacılık gibi farklı alt türlere ayrılabilmektedir (Görçün, 2016: 134-136).
İntermodal Taşımacılık
İntermodal taşımacılık özellikleri itibarıyla farklı bakış açıları ile değerlendirilebilen bir taşımacılık türüdür. Bu konuda ortak olan yaklaşımlardan birisi tek bir taşıma operasyonunda en az iki taşıma türünün kullanılması olarak gösterilebilir. Bu perspektifte Muller intermodal taşımacılığın tanımını “yükün değişik taşıma sistemleri kullanarak belli iki yer arasında taşınmasıdır” (Muller, 1989) şeklinde tanımlamıştır. Muller’in tanımı dar bir tanım olmakla birlikte bahsi geçen kritere atıf yapması açısından değerlidir. Daha geniş bir açıdan intermodal taşımacılık tanımlanmak istendiğinde, taşınan yükün taşıma kabıyla birlikte ve taşıma kabı açılmaksızın ilk taşındığı taşıma türünden ayrılarak, bir başka taşıma türü ya da türleri ile yola devam etmesi olarak tanımlanabilir. Buradan da anlaşılabileceği gibi, her bir geçiş sürecinde taşıma türü değiştirilerek, konteyner gibi taşıma kapları yolculuğuna farklı bir taşıma türü ile devam etmesi anlaşılabilir. Bu kapsamda Grey ve Kim intermodal taşımacılığı “yükün yüklendiği taşıma ünitesinde ya da karayolu taşıtında – bir ulaşım sisteminden diğerine geçişi sırasında yüke herhangi bir elleçleme yaptırılmaksızın – peş peşe iki ya da daha çok ulaşım sistemi kullanılarak taşınması işidir”(Grey ve Kim, 2001) olarak tanımlamışlardır.
İntermodal taşımacılıkta yükler genel olarak konteyner, swap body vb. taşıma kapları ile taşınmaktadır. Bu taşıma kaplarının temel özelliği taşındığı bir taşıma türünden taşımanın herhangi bir aşamasında ayrılarak başka bir taşıma türüne aktarılabilmesidir. Dolayısıyla en az iki farklı taşıma türüne aktarım söz konusu olduğundan başta Grey ve Kim olmak üzere, konu ile ilgili birçok araştırmacı ve yazarın görüşünün aksine intermodal taşımacılıkta elleçleme faaliyeti söz konusu olmaktadır.
İntermodal taşımacılık genel olarak üç farklı alt faaliyetten oluşmaktadır. Birinci uygulama taşınacak materyallerin belirli merkezlere getirilmesi, dolayısıyla toplama “collecting” olarak adlandırılan süreçtir. Bu aşamada uzun mesafeler arası taşınması rasyonel olmayan miktar ve özellikte yükler intermodal terminal adı verilen toplama merkezlerinde bir araya getirilerek, konsolide edilmekte ve uzun taşımaya hazır hale getirilmektedir. İkinci aşama ise uzun taşıma olarak adlandırılan ve çoğunlukla demiryolu ve denizyolu taşımacılığı ile gerçekleştirilen taşımacılık süreçleridir. Özellikle etkinlik ve verimlilik çerçevesinde 500 kilometreden 1200 kilometreye kadar olan mesafelerde mevcut olması halinde demiryolu taşımacılığı intermodal taşımacılığın bir parçası olarak kullanılabilirken, 1200 kilometrenin üzerinde mesafelerde denizyolu daha düşük maliyetli ve etkinlik düzeyi yüksek bir taşıma türü olarak intermodal taşımacılık sürecinin uzun taşıma boyutunu üstlenebilmektedir(Görçün, 2016: 135).
İntermodal taşımacılığın üçüncü boyutu ise uzun taşımacılık faaliyetinin tamamlandığı terminal sahalarında yüklerin ayrıştırılarak, gidecekleri noktalara göre organize edildikleri süreçlerdir. Busürece de dağıtım “distribution” adı verilmektedir. Terminal sahasından varış noktasına kadar aynı mesafeler dikkate alınarak demiryolu taşımacılığı olanağı varsa yüklerin terminal ile varış noktası arasında demiryolu taşımacılığı ile taşınması rasyonel olabilmekte, mesafe 500 kilometreden kısa ise taşımanın etkinliği ve verimliliği açısından karayolu taşımacılığı dağıtım sürecinde tercih edilebilmektedir (Brändström vd., 2014: 1).
İntermodal taşımacılığın bir diğer belirleyici yönü taşıma süreçlerinde bir taşıma türünden diğer taşıma türüne taşıma kapları aktarıldığı için Crane, portainer, kule vinçler vb. gibi elleçleme ekipmanları kullanılmaktadır. Bunun dışında diğer taşıma türlerinde tek parça olarak yüksek bir ağırlığa sahip olan yükler dışında ağır elleçleme ekipmanlarının kullanılması söz konusu olan bir durum değildir.
İntermodal taşımacılık faaliyetleri başlangıçtan bitişe kadar mükemmel düzeyde planlama ve organizasyon gerektiren süreçlerdir. Dolayısıyla taşıma aracının tam zamanında terminal sahasına gelmesi, yükleme ve boşaltmanın planlanan zamana göre gerçekleştirilmesi ve taşıma araçlarının zamanında hareket etmeleri operasyonun başarısı ve verimliliği açısından son derece önemlidir. Bütün operasyonlar zincirleme birbirine bağlı olduğundan herhangi bir gecikme ve aksaklık tüm operasyonların başarısız olmasına ve sistemin tamamen durmasına yol açabilmektedir. Bu kapsamda taşıma zincirinin olabilecek en yüksek düzeyde birbirine entegre olabilmeleri ve aralarında eksiksiz bir koordinasyonun sağlanabilmesi hayati düzeyde öneme sahip bir durumdur. Öte yandan taşımanın toplam etkinliği, verimliliği ve performansının yanı sıra, elde edilecek fayda dikkate alınarak taşıma zincirinin kombinasyonları sürekli olarak değişebilir. Örnek olarak karayolu ile başlayan bir taşıma operasyonu demiryolu ya da denizyolu ile devam edebilmekte, ardından taşımanın gereksinimlerine göre her bir etapta diğer taşıma türlerinin sürece eklenip eklenmeyeceği değerlendirilebilmektedir. Bu yönüyle intermodal taşımacılık son derece esnek bir taşıma türü olma özelliği de göstermektedir.
Kombine Taşımacılık
Kombine taşımacılık çok türlü bir taşımacılık olarak değerlendirilmekle beraber, birçok yönüyle intermodal taşımacılıktan ayrılabilmektedir. Her iki taşıma türünün de ortak yönü taşıma operasyonunda en az iki taşıma türünün kullanılıyor olması olarak değerlendirilebilmektedir (Görçün, 2009: 29). Buna karşılık farklı yönlerine bakıldığında kombine taşımacılıkta bir taşıma aracı yükü ile birlikte bir başka taşıma aracına yüklenmekte, dolayısıyla birlikte taşınmaktadır. Bu nedenle aktarma, elleçleme vb. bir lojistik uygulama söz konusu olmamaktadır. Aynı zamanda bir başka taşıma aracı üzerine binen araç çoğunlukla karayolu taşıma aracıdır. Bu açıdan değerlendirildiğinde operasyonların neredeyse tamamı karayolu taşımacılığı ile başlamakta ve sona ermektedir. Bunun bir diğer getirisi de yükleme ve boşaltma operasyonlarında vinç vb. elleçleme ekipmanları kullanılmamakta, lastik tekerlekli araçlar bir başka taşıma türleri üzerine rampalar kullanılarak kendiliğinden yüklenmektedir.
Kombine taşımacılıkta taşıma kabının ne olacağının önemi söz konusu değildir. Taşıma aracı ile birlikte yüklendiği için operasyonlarda karayolu taşıma aracının taşıyacağı ya da çekeceği her taşıma kabı çekicisi ya da hareketi sağlayan unsurla birlikte bir bütün olarak kabul edilmektedir. Özellikle ekonomik maliyetlerin yanı sıra taşımacılık kaynaklı dışsal maliyetlerin büyük ölçüde azaltılabilmesine olanak sağlayan bir taşıma türü olarak düşünülebilir. Kombine taşımacılığın bu eksende en önemli parametreleri maliyet, süre ve hizmet kalitesi olarak görülebilir. Bu anlamda etkin bir taşımacılık sürecinin bu faktörler arasında dengeyi sağlaması beklenmektedir. Diğer yandan teknoloji yoğun ve akıllı taşımacılık faaliyetleri için de son derece elverişli olanaklar sağlayabilmektedir. Buna bağlı olarak Emekli “akıllı ulaştırma sistemlerinin kullanımının artmasıyla yol emniyeti, mesafelerin kısalması, Kombine taşımacılığın etkin kullanımı ile söz konusu olmaktadır” (Emekli, 2007) demektedir.
Kombine taşımacılık adından da anlaşılabileceği gibi, taşıma türlerinin kombinasyonu anlamında gelmektedir. Bununla birlikte taşımanın karayolu ile başlaması ve sona ermesi yaklaşımı çerçevesinde karayolu aracı bir denizyolu aracının üzerinde yoluna devam ediyorsa bu taşıma şekline Ro-Ro taşımacılığı “Rolling-Road” (Kotowska, 2015: 35) karayolu aracı taşımanın devamında demiryolu vagonu ile taşınıyorsa bu tür taşımaya da Ro-La “ROllende LAndstrasse” (https://www.itf-oecd.org) taşımacılık adı verilmektedir. Aynı taşıma kabı veya karayolu taşıtı ile iki veya daha fazla taşıma türü kullanılarak yapılan ve taşıma türü değişimlerinde yükün herhangi bir elleçlemeye maruz kalmadığı taşıma şeklidir.
Taşıma türlerinin avantajlarını kendi içinde entegre edilerek, olumsuz yanlarını mümkün olduğunca saf dışı bırakan devamlı kendini yenileyen gelişime açık bir taşıma türüdür (http://www.musiad.org.tr). Kombine taşımalarda maliyet, süre ve hizmet kalitesi parametrelerinin en uygun bileşimini yakalanması hedeflenmektedir.
Kombine taşımacılığın amacı, ulaştırma türlerinin en uygun ve etkin biçimde kullanmasın sağlamaktır (http://www.bandirmaticaretodasi.org). Bu anlamda, ekonomik ve teknik açıdan uygun ulaştırma sistemlerinin yaratılması günümüz uluslararası ticaretinde bir gereklilik olarak görülmekte ve kombine taşımacılığın gelişmesinden taraflar karşılıklı fayda sağlamaktadır. Kombine Taşımacılık sistemlerinin teknolojik açıdan oldukça geliştirildiği günümüzde akıllı ulaştırma sistemlerinin etkin kullanılması durumunda zaman ve maliyet tasarrufunun yanı sıra çevreye verilen zarar da en aza indirilecektir.
Kombine taşımacılıkta uluslararası taşıma işleri organizatörlerinin federasyonu FlATA’dır. Her ülkedeki taşıma hizmeti veren kişi ve şirketlerin üyeliği ile oluşan ulusal dernekleri tek bir çatı altında toplamıştır. Taşımacılığa ait ortak kuralların, belgelerin ve uygulamalarının yaygınlaştırılması için FIATA önemli bir rol üstlenmiş durumdadır.
Dr.Ö. Faruk GÖRÇÜN-Özhan GÖRÇÜN 
Makale Organizasyonunu Yapan;
Proje Geliştirme Koordinatörü, Ayşe KARAKAYA,
Lojistikcilerinsesi.biz
